4054 Sayılı Rekabetin Korunması Hakkında Kanun Çerçevesinde KOBİ'lere Etkiler Prof. Dr. Arif Esin

5.3. Yasa'nın 6. Maddesi'nin c bendi, yine dikey yapılanma içerisinde hakim konumdaki işletmenin alıcılarına karşı hakim durumlarını kötüye kullanarak yaratabileceği haksız rekabet unsuru olan iki temel fiili yasaklamaktadır. Bu fiiller, bir mal veya hizmetin alımını bir başka mal veya hizmetin alınması şartına bağlanması, ya da teşhir ve sair şartlara bağlanması ve bir malın asgari satış fiyatının yeniden satıcıya (toptancı/toptancı-bayi/bayi) tedarikçi firma tarafından empoze edilmesidir. 



Bir önceki maddede vurgulandığı gibi, ana firmaların rekabet güçlerinin Türkiye piyasalarına KOBİ niteliğindeki toptancı ve bayiler ile yaygınlaşabilmesi ile doğru orantılı olduğu bilinmektedir. Özellikle hakim durumdaki işletmelerin stok seviyelerinin çok üzerindeki bir stok haddi, söz konusu KOBİ nitelikli dağıtıcı firmaların mülkiyetindedir. Bu durumun temel nedenlerinden birinin, ana firmalar tarafından satılan ürünlerin alımına, sallama mal olarak tabir edilen ve satışa konu olmayan bir malın da alımının şart koşulması olduğu bilinmektedir. Bu marifetle ana firmaların satış yaptıkları alıcılarına talep edilmeyen malın ya da lansmanı yapılan bir yeni ürünün satınalımını zorlamaları yasaklanmıştır. 



KOBİ niteliğindeki toptancı ve bayilerin ortalama stok miktarlarının yıllık performansa oranla ulaştığı seviyenin ana firmalara oranla çok yüksek olmasının yanında, bir de stok devir hızlarına göre ürün grupları tasnif edildiğinde, bazı ürünlerin çakılı ürün-demirbaş ürün niteliğinde bulunduğu ve stok devir hızının yıllarla ifade edildiği bilinmektedir. Bu ürünlere dikkat edildiğinde çoğunluğunun yanlış mübaya ile temin edilmesinin çok ötesinde, ana firmalar tarafından sallama mal niteliğinde, stok devir hızı yüksek olan bir malın satınalımına şart koşulmuş mallar olduğu bilinmektedir. Yaz aylarında artan küçük ekran televizyon satışlarında beş adet küçük ekran alanın bir adet büyük ekran satınalımının promosyonlar ile zorlanması, aksi halde paket dışında tek satış fiyatının daha da yüksek tutulması; ya da yaz aylarında artan klima ve buzdolabı alımlarına fırın, soba, ocak gibi malların ilavesi yasaklanmaktadır. 



Dayanıklı tüketim mallarının yanında, ilaç, kuru gıda, temizlik müstahzarlarında bu haksız rekabet uygulamasının Türkiye'deki yoğunluğu düşÃ¼nüldüğünde, ilgili maddenin ana firma ve dağıtım şirketlerini doğru bir üretim planlamasına zorlayacağı, bununla birlikte toptancı ve bayi niteliğindeki yeniden satıcı konumunda bulunan KOBİ'lerin sermaye akışlarını ve finansman sistemlerini rahatlatacağı düşÃ¼nülmektedir. 



İlgili maddenin c bendinde yer alan bir diğer önemli hüküm, yeniden satıcı konumundaki işletmelerin satış fiyatlarının ve diğer satış şartlarının hakim durumdaki ana firmalarca tespit edilmesinin yasaklanmasıdır. 



Serbest piyasa ekonomisinin serbest rekabet kuralları, kar hadlerinin mülkiyet sahibi tarafından belirlenmesini ön görmektedir. Rekabet Kanunu da, bir mal veya hizmetin yeniden satış şartlarını, yalnızca o malı satın alan tarafından tespit edilmesini ve tedarikçi konumundaki işletme tarafından bu şartlara müdahele edilmemesini öngörmektedir. Bu durumun açık ifadesi, hakim konumdaki işletmenin üretimi ve arz miktarı ile şekillenen piyasalarda, ana firma niteliğindeki teşebbüsün yeniden satıcısı tarafından uygulanacak satış fiyatlarına, hakim durumunu kötüye kullanarak asgari seviye belirlemesinin yasaklanmasıdır. 



Türkiye'de hakim konumda bulundukları düşÃ¼nülen bir çok hammadde üreticisi, ithalatçısı ya da dayanıklı veya dayanıksız mal üreticisi işletmenin piyasa satış fiyatlarını veya bayi/toptancı kar marjlarını belirlemekte olduğu düşÃ¼nüldüğünde, ilgili maddenin piyasalara yeni bir yapılanmayı beraberinde getireceği görülmektedir. Özellikle yasaklanan bu fiillerin ana firma-bayi/toptancı arasında aktedilen sözleşmelerde yer aldığı ve yeniden satıcının belirlenen kar marjı ya da fiyatın altında toptan veya perakende satış yapmasının cezai şart olarak hükme bağlanmış olduğu düşÃ¼nüldüğünde, kanuna aykırı sözleşmenin hükümsüzlüğü ve Rekabet Kanunu'nun 56. Maddesi'nin bu yöndeki açık hükmü dahilinde, hakim durumdaki işletmeler ile tüm yeniden satıcıları arasında akdedilmiş olan sözleşmelerin hükümsüz olduğunu göstermektedir. Ayrıca ilgili yeniden satış şartlarının ana firmalarca belirlenmesini emreden sözleşmelerin bir delil niteliğinde bulunduğuna ve hakim durumdaki ana firmaların çok önemli seviyelerde para cezalarına çarptırılmalarına neden olacağına dikkat edilmelidir. 



5.4. Rekabet Kanunu'nun 6.Maddesi'nin d bendi ise, belirli bir piyasadaki hakimiyetin yaratmış olduğu finansal, teknolojik ve ticari avantajlardan yararlanarak başka bir mal veya hizmet piyasasındaki rekabet koşullarını bozmayı amaçlayan/bozan eylemlerin kanuna aykırı ve yasak olduğunu ifade etmektedir. 



İlgili madde yatay piyasa entegrasyonu içerisinde, hakim durumdaki işletmelerin rakiplerine karşı mevcut konumlarının sağladığı avantajları kötüye kullanarak haksız rekabet yapmalarını yasaklamaktadır. 



Bu madde, KOBİ niteliğindeki bir çok üretici firmanın en önemli dezavantajı olarak değerlendirilen ölçek sorunlarının hakim işletmelerce koz olarak değerlendirilerek piyasa dışına atılmalarını yasaklamaktadır. 



Hakim durumdaki yabancı sermayeli bir deterjan firmasının KOBİ karakterli bir firmaya uyguladığı haksız rekabet fiili, ilgili maddenin pratikteki uygulamasının anlaşılması için iyi bir örnek oluşturabilecektir. Büyük ölçekli firma teknoloji ve sermaye yoğun bir ürünün imalatını yaptığı gibi göreceli olarak düşÃ¼k sermaye ve teknoloji yoğun bir diğer temizlik ürününün de üretimini gerçekleştirmektedir. Büyük işletme, birinci sınıf üründe hakim durumdadır ve çok büyük kar marjı ile ürününü ticarileştirmektedir. İkinci sınıf üründe ise yine pazar lideridir fakat hakim konumda bulunmamaktadır. Zira ürün fiyat esnekliği yüksek olan, birçok işletme tarafından üretilmekte olan bir üründür. Büyük işletme bu rekabet ortamında ilgili üründe yüksek kar marjları ile çalışamamaktadır. 



Bu şartlar altında ikinci sınıf ürünün üreticisi konumunda bir küçük işletme, gerekli sermaye yatırımları ile ilgili mamulde üretim kapasitesini arttırmış ve orta ölçekli bir işletme büyüklüğüne erişmiştir. Doğru tutundurma programları ve küçük kar marjları ile piyasa payını sürekli olarak yükseltmektedir. Yeterli sermaye birikimine ulaşan işletme, yeni yatırımlarla birinci sınıf ürünü üretmeyi hedeflemektedir. Bu pazar segmentindeki çok yüksek kar marjları, KOBİ niteliğindeki işletme için yeterli bir pazar fırsatıdır. 



İleri teknolojilerle üretilecek bu ürün için yatırım programını yapar. Önceki üründe olduğu gibi kar marjını sınırlı tutarak pazar payını yükseltmeyi hedeflemektedir. İkinci sınıf ürününden elde ettiği fonu, yeni yatırımının kredi ödemeleri için yeterli olduğunun tespit edilmesi ile finansman sorununu çözer ve yatırıma fiilen başlar. 



Aynı dönemde büyük işletme ikinci sınıf ürününün fiyatını % 25 mertebesinde düşÃ¼rmeye karar verir. Artık her sattığı üründe % 10 seviyelerinde zarar etmektedir. Tek hedefi, büyüyen ve yüksek karlar elde ettiği faaliyet alanına girmeyi hedefleyen rakibini, büyük sermaye gücü elde ettiği ve hakim durumda bulunduğu piyasadan sağladığı ticari ve teknolojik avantajları hakim durumda bulunmadığı diğer piyasada kullanarak safdışı etmektir. 



Büyük işletme hedefinde başarılı olur. %10 zararla piyasaya sunduğu ürün ile yeni yatırım içerisinde bulunan rakip işletmenin pazar talebini kapmış, KOBİ konumundaki işletme büyük işletmeye göre önemli sermaye gücüne sahip olmaması nedeniyle, ikinci sınıf ürün pazarından kar sağlayamamış ve birinci sınıf ürün üretimi için gereken kredi ödemelerini yerine getirememiş ve her iki üründe de piyasalardan çekilmek zorunda kalmıştır. 



Bu vaka, Rekabet Kanunu'nun ilgili maddesi ile hangi fiillerin yasaklandığını izah eder niteliktedir. İlgili Kanun çerçevesinde yukarıdakine benzer bir fiili yapan işletmelerden küçük olanı değil, hakim durumunu kötüye kullanan büyük olanı terkin ile baş başa kalacaktır. 



İlgili madde küçük ve orta büyüklükteki sanayi işletmeleri için çok önemli avantajları beraberinde getirmektedir. Kanun öncelikle, küçük ve orta büyüklükteki teşebbüslerin pazar fırsatları tespit etmeleri ile büyük işletmelerin kontrolunda bulunan piyasalara girişlerine olanak tanımakta, özendirmekte ve büyük işletmelerin bu faaliyetleri zorlaştırmalarını yasaklamaktadır.