ABD’deki Vitamin Vakası

Özlem ÖKSÜN
ESC Consulting

Vitamin üreticilerinin üretimini gerçekleştirdikleri toz vitaminler genellikle insan ve hayvanların beslenme zincirinde ve çeşitli et ürünlerinin besin değerinin artırılması amacıyla kullanılmaktadır.

Dağıtım sisteminin ilk ayağında vitaminler, “karışım öncesiâ€� olarak adlandırabileceğimiz ve karışımın kullanılacağı (karışımın ekleneceği hayvan yemleri gibi) maddeler marifetiyle vitamin kombinasyonlarına dönüştürülmektedir (bazı vitamin olmayan bileşenlerle). Belli başlı vitamin üreticileri karışım öncesi satış gerçekleştirmektedirler. Ayrıca bazı bağımsız karıştırıcılar da üreticilerden karışım öncesi ürünleri almakta ve karışım olarak satışını gerçekleştirmektedir.

Bağımsız karıştırıcılar, üreticiler tarafından kendilerine teklif edilen yüksek fiyatlar ve ihtiyaçları olan vitamin çeşitleri için rekabetçi fiyatların piyasada oluşmaması sebebiyle vitamin üreticileri arasında bir dayanışma olduğuna kanaat getirmişlerdir. İlgili şikayete ilişkin olarak yapılan incelemeler neticesinde 5 Aralık 1997’de ABD’de çiftçilik faaliyetlerine ilişkin vitamin ürünlerini sağlayan sağlayıcılar adına ilk dava açılmıştır . Şikayet belli başlı üç vitamin üreticisinin fiyat belirlemeleri ve satışı yapılan vitaminlerin satış hacimlerinin, vitamin karışımlarının ve toplu vitamin ürünlerinin belirlenmesini kapsamaktadır. Bu iddialara ek olarak tarafların toplantılar ve görüşmeler marifetiyle satış fiyatlarını tartıştıkları, bilgi değiş tokuşu yaptıkları ve tarafların almış oldukları kararlara uyumunu kontrol ettikleri doğrultusunda iddialar öne sürülmüştür.

Yukarıda sözü geçen davanın açılmasının akabinde ardı arkasına davalar açılmış ve Mart 1998’de vitamin sağlayıcıları adına federal mahkemeye toplu şikayet yapılmıştır . Bunlara ek olarak bir şikayet de direkt sağlayıcılar adına Aralık 1998’de fiyatların ayarlanması ve müşterilerin paylaşılması için uluslararası kartelin düzenli olarak ABD’de ve ABD dışında buluşmasına ilişkin olarak yapılmıştır.

Mayıs 1999’da merkezi İsviçre’de bulunan ve dünyanın başlıca ilaç üreticilerinden biri olan F. Hoffmann-LaRoche (dünya toptan vitamin satışı pazarında % 40 pazar payına sahip) ve Alman ilaç üreticisi BASF Aktiengesellschaf (dünya toptan vitamin satışı pazarında % 20 pazar payına sahip) gibi teşebbüsler ve bazı yöneticileri ile ilgili ana rekabet ihlali davası açılmıştır. Bu dava A, B2, B5, C, E vitaminlerini ve beta carotene’i kapsamaktadır. Bahsi geçen bu vitamin çeşitleri daha çok işlenmiş yiyeceklerinin besin değerini artırmak veya hayvan yemlerinin zenginleştirilmesi gibi besleyici amaçlı kullanılmaktadır.

Bahse konu davalarda ileri sürülen ihlaller;

• ABD’de satılan A, B2, B5, C, E vitaminleri, beta carotene ve karışım öncesi vitaminlerin fiyatlarını ve satış hacimlerini tartışmak amacıyla toplantılara katılmak ve görüşmeler yapmak,
• ABD’deki fiyatların belirlenmesi, artırılmasına ve belirlenen fiyatların muhafaza edilmesine karar vermek,
• ABD’deki satış hacimlerinin bölüşÃ¼lmesine karar verilmesi,
• anlaşmaları kontrol etmek ve bu anlaşmalara uyulmasını sağlamak amacıyla satış ve müşteri bilgilerinin değiş tokuşu,
• piyasa ve satışlar için öngörülen fiyatlarının uygulanması,
• vitamin ürünlerini sağlamak amacıyla kontratlara teklif verilmesi,

faaliyetlerini kapsamaktadır.

Dava sonucunda Roche 500 milyon ABD doları, BASF 225 ABD doları ceza ödemeyi kabul etmiştir. Ayrıca Roche’un vitamin ve kimyasal bölümünün eski yöneticisi Kuno Sommer rekabet ihlaline katılmak ve 1997’de adalet bakanlığı araştırmacıları tarafından Roche’un kartele katılımına ilişkin sorgulanırken yalan beyanat vermesinden ötürü 100,000 ABD doları ve dört ay hapis cezasına çarptırılmıştır.

Bu davanın en dikkat çekici sonuçlarından birisi Fransız ilaç şirketi olan Rhone-Poulenc’ın Adalet Bakanlığı ile işbirliğine giderek herhangi bir ceza almamış olmasıdır. Rhone-Poulenc, Hoffmann-LaRoche ve BASF ile beraber ihlali gerçekleştirmiş olmasına rağmen, Rhone-Poulenc Adalet Bakanlığı’na verdiği bilgiler marifetiyle bugüne kadarki en büyük rekabet ihlali davasına ilişkin delillerin ortaya çıkarılmasını ve ihlalin belgelenmesini sağladığı için herhangi bir ceza almamıştır.

Yukarıda belirtilen ve 9 yıl devam eden ihlaller, ABD ekonomisindeki yaklaşık 5 milyon ABD dolarlık ticareti ve hemen hemen tüm amerikan vatandaşlarını etkilemiştir. (vitamin alan, bir bardak süt içen veya bir kase kahvaltılık tahıl gevreği yiyen herkes) Teşebbüslerin en az 4 ayda bir fiyat, satış hacimleri ve bir ülkedeki, bölgedeki veya dünya çapındaki pazar paylarına ilişkin olarak toplantılar düzenledikleri belirlenmiştir. Ãœst düzey yöneticiler ise yılda bir kere tüm satış hacimlerini ve fiyatları yansıtacak şekilde ileriki yılın bütçesine ilişkin toplantılar yapmıştır. Yöneticiler arasında gerçekleştirilen toplantılarda karara bağlanan fiyat artışlarının açıklanması için gün belirlenmiş ve bazı teşebbüsler fiyat artışını açıklamak ile görevli tutulmuşlardır.

Eylül 1999’da Japonya’da mukim üç ilaç şirketi B2, B5, C ve E vitaminlerinde fiyat tespiti ve müşteri paylaşımı iddialarını kabul etmiş ve Takeda Chemical Industries Ltd. 72 milyon ABD doları, Eizia Co. Ltd. 40 milyon ABD doları ve Daiichi Pharmaceutical Co. Ltd. 25 milyon ABD doları ceza ödemeyi kabul etmişlerdir. Bunlara ek olarak bir çok üst düzey yönetici de para cezalarına çarptırılmıştır.

ABD Adalet Bakanlığı’nın vitamin üreticilerine vermiş olduğu cezaya ek olarak, hayvanların beslenmesi veya yiyecek yapımı için vitamin alımı gerçekleştiren kurumsal teşebbüsler ile tüketiciler lehine toplu dava açmıştır. Kasım 1999’da Roche, BASF, Rhone-Poulenc, Takeda, Eisai, Daiichi ve Hoechst Marion Roussel toptan vitamin alan kurumsal teşebbüslere toplam 1.2 milyar ABD doları tazminat ödemeye mahkum edilmişlerdir. Ödenilen bu tazminat miktarı ABD’de bir rekabet davasında şu ana kadar ödenmiş olan en yüksek tazminat olma özelliğine sahiptir. Roche 569 milyon ABD doları, BASF 253 milyon ABD doları, Rhone-Poulenc 78 milyon ABD doları ve Hoechst 2 milyon ABD doları tazminat ödemeye mahkum edilmişlerdir. Bu teşebbüslere ek olarak Takeda 87 milyon ABD doları, Eisai 39 milyon ABD doları ve Daiichi 22 milyon ABD doları tazminat ödemeye mahkum edilmişlerdir.

Son olarak 5 Mayıs 2000 tarihinde açıklandığı üzere Merck KgaA ve Degussa-Huls AG adlı iki Alman teşebbüsü ve Nepera Inc. ve Reilly Industries adlı ABD teşebbüslerine ilişkin suç duyurusunda bulunulmuştur.Yukarıdaki teşebbüslerin ihlalleri C ve B3 vitaminlerini kapsamaktadır. Merck 14 milyon ABD doları, Degussa 13 milyon ABD doları, Nepera 4 milyon ABD doları ve Reilly 2 milyon ABD doları ceza ödemişlerdir.

Vitamin davasına ilişkin araştırmalar ABD ile sınırlı kalmamaktadır. Roche ve BASF’ın mahkum edilmelerinden kısa bir süre sonra Avrupa Komisyonu’da vitamin endüstrisini incelediğini açıklamıştır. Her ne kadar Roche ABD’de mahkum olduktan sonra Avrupa Komisyonu’nu konu ile ilgili bilgilendirdiğini iddia etse de, bu dönemlerde Komisyon soruşturmanın ileri safhalarına gelmiş ve ABD makamlarıyla işbirliğine gitmiştir. Avrupa Komisyonu’ndaki dava hala devam etmektedir. Avrupa Komisyon’una ek olarak Kanada, Avustralya, Brezilya, İsviçre ve Meksika gibi ülkeler de ihlale ilişkin iddiaları incelemektedirler.