Rekabet Hukuku’nda Elektronik İmza

Prof.Dr.Arif ESİN*
İstanbul Ãœniversitesi Öğretim Ãœyesi
Stj.Av.Ceyda AKBAL
ESC Consulting

1.Elektronik İmza Ãœzerine Genellemeler

Rekabet Hukuku temelinde teşebbüslerin birbirleri ile rekabete girerek kaliteli, ucuz ve çeşitli mal ve hizmet sunmalarını amaçlamaktadır. Bu bakımdan piyasalara dışarıdan müdahalede bulunmak rekabeti kısıtladığı ya da engellediği kabul edilerek yasaklanmıştır. Rekabetin tesis edildiği bir pazarda arz ve talebin rahatlıkla buluştuğu kuşkusuzdur. Böylelikle piyasaların bölüşÃ¼lmesi ya da dağıtım kanallarının rekabeti eksiltici bir biçimde kontrol altında tutulması mümkün değildir. Zaten bu tür girişimler -bazı özel durumlar için muafiyetler tanınmakla birlikte- hukuka aykırı ve yasaktır.

21.yy. enformasyon teknolojilerin büyük ölçüde piyasa ekonomisini yeniden şekillendireceği bir çağ olarak algılanabilir. Bugün için ortaya çıkan yenilikler önümüzdeki elli yıl içerisinde ortaya çıkacak gelişmelerin çok küçük bir kısmıdır.

Bu gelişmeler karşısında hemen akla gelen ilk soru; Rekabet Hukuku’nun önemli bir bölümünü oluşturan dağıtım anlaşmaları ve bunlara tanınan muafiyet rejimi enfoteknolojik gelişmelere ne denli ayak uydurabilmektedir, sorusudur. Acaba kamu kesimi ya da özel kesimin bir bölümü son yılların hızlı gelişen ticaret biçimi olan elektronik ticareti teknik engeller ile önleyerek piyasaları kilitlemeyi ya da bölüşmeyi amaçlamaktalar mıdır? Bu türdeki olası girişimlere karşı Rekabet Otoriteleri’nin tavrı ne olabilecektir?

Elektronik ticarette en önemli unsur edinilen mal ya da hizmetin ödenmesi aşamasındaki işlemlerdir. Elektronik imzanın hukuken kabulü bu noktada temel prensiptir. Ancak elektronik imzanın doğruluğunu da hukuken tanıyacak kurumların sertifikasyonu ve bu işlemlerin ülkelerarasında denkliği aşılması gereken önemli hususların başında gelmektedir. Bu temel konularda uzlaşma sağlanamadığı sürece piyasaların bütünleşmesi mal ve hizmet ticaretinin serbestçe elektronik ortamda gerçekleşmesi mümkün değildir. Hatta bu marifetle piyasaları bölmek, paylaşmak, arz ve talebi piyasa dışından yönlendirmek mümkün olabilecektir. İşte bu nokta da Rekabet Otoriteleri konuyu dikkatlice izlemektelerdir. Esas itibariyle elektronik imzanın hukuki çerçevesinin çizilmesi Rekabet Otoriteleri’nin görevi değildir. Ancak bu yöndeki gelişmeler Rekabet Otoriteleri’ni doğrudan yukarıda kısaca anlatılan nedenlerden ötürü ilgilendirmektedir. Nitekim Türk Rekabet Hukuku sisteminin üzerine inşa edildiği Avrupa Birliği Rekabet Hukuku elektronik imza meselesi ile doğal olarak yakından ilgilenmektedir. Uzun çalışmalardan sonra 13 Aralık 1999 tarihinde Konsey bir Yönerge çıkartmıştır. Mezkur Yönerge’nin temel özelliği bilginin gizliliğinin kamu düzeni ve kamu güvenliğini bakımından ulusal hukuklar tarafından korunduğu alanları saklı tutmak kaydı ile uyumu sağlamaya çalışmasıdır. Böylelikle de Yönerge, mal ve hizmetlerin serbest dolaşımı sırasında elektronik imzanın gerektiği durumlarda taraflar arasında güven arttırıcı husuları düzenleyerek serbest dolaşımı engelleyici unsurları önlemektedir.

Öte yandan elektronik imza üzerine düzenlemelerin sadece mal ve hizmet dolaşımı ile kısıtlı kalmadığını ve gerçek kişilerin serbest dolaşımını da kapsadığını düşÃ¼nmek gerekmektedir. Her ne kadar kişilerin dolaşımı meselesi Rekabet Hukuku kapsamında bir konu olmamakla birlikte burada söz edilmesinde fayda vardır. Avrupa Birliği’nde kişilerin serbest dolaşımı vatandaşların bulundukları ülke makamları gibi diğer ülkelerin makamları ile de yoğun ilişkilerine neden olmaktadır. Özellikle vergi, sosyal sigorta, sağlık, adli ve hatta kamu ihale işlemlerinde elektronik imzanın kullanımı mümkün olabilecektir. İşte bu noktada elektronik imzanın kabulü ve doğruluğunun tanınması serbest dolaşımı hızlandırıcı ve rahatlatıcı bir unsuru olarak görülmektedir.

Elektronik imza üzerine yasal bir düzenleme yapılması gerekliliğinin temelinde yatan en önemli gelişme internet ekonomisinin hızla büyümesidir. Elektronik yollarla gönderilen verilerin tanınması ve güvenliği tüm çevreleri yakından ilgilendiren bir konudur. Nitekim elektronik imzanın yaygın kullanımı elektronik imzaya bağlı yan hizmetlerin ortaya çıkmasına neden olmaktadır. Bunların başında elektronik imza sertifikalarının verilmesi ve bunların takibi hizmetleri, elektronik imza danışma hizmetleri, elektronik imzaların zaman ve tarih kayıt hizmetleri, vb. gelmektedir.

Ancak elektronik imzanın hukuki çerçevesinin çizilmesinde birincil mesele, elektronik imza sertifikasını verecek kurumların tanımlanması ve bunların akreditasyonu meselesidir. Avrupa Birliği’nin benimsediği yöntem sertifika verecek birimlerin kamu kurumları olabildiği gibi gerçek ve tüzel kişilerde olabilmesidir. Ayrıca bu hizmeti sunmak için ön bir izin işlemine gerek bulunmamaktadır. Burada piyasa koşullarına göre bu hizmeti en kaliteli ve güvenli sunabilenler arasında rekabetin oluşması düşÃ¼nülmüştür. Ancak bu kurum, kuruluş ya da birimler bulundukların ülkenin mevzuatına göre sorumluluk taşımaktalardır.

Öte yandan elektronik imza sertifikası hizmeti sunan birimlerin gönüllü akreditasyona gitmeleri de mümkündür. Mili devletlerin zorunlu akreditasyon işlemleri marifetiyle sertifika hizmeti veren birimlerin rekabetini önlememesi gerekmektedir. Bu noktada da kamunun sertifika kuruluşlarına akreditasyonu zorunlu tutması mümkün değildir.

Elektronik imzanın hukuken tanınmasını kolaylaştırıcı ve rekabeti kısıtlayıcı unsurlar taşımasını önleyici tedbirleri ön planda tutan elektronik imza yönergesinin, ulusal özel hukuk kurallarına göre hazırlanmış sözleşmelerde yer alan ve karşılıklı taraflar arasında icap kabul müessesesinin çalıştırıldığı durumların uyumlaştırılmasının ya da sözleşme hukukunun diğer unsurlarının uyumlaştırılması amacını gütmediğinin altının çizilmesinde büyük fayda vardır. Özellikle de sözleşmelerin oluşturulması, imzalanması ve uygulanması bakımından ulusal hukuk kurallarını ihlal edici ya da bunları zorlayıcı hususları barındırmamalıdır. Ayrıca ulusal yasalar imzanın geçerliliği için gerekli bulunan şartları belirlemektedir; elektronik imza sertifikaları ise gerçek ve tüzel kişilerin kimliklerini belirtici güvenli sistemler olarak düzenlenmiştir ve hukuken ulusal mevzuatlarda yer alan imzanın yerine ancak ilgili mevzuatlardaki şartları doldurması durumunda geçerli kılınmaktadır. Öte yandan kişilik hakları ve verilerin korunması üzerine mevzuatlara saygılı davranışlar elektronik imza sisteminin gelişimine katkıda bulunacaktır. Ancak elektronik imzalarda rumuz kullanılması durumunda ulusal yargı makamlarının imzaların gerçek sahiplerinin kimliğini öğrenmeleri hakkı saklı tutulmuştur.

2. Elektronik İmzaya İlişkin Bazı Tanımlar

Elektronik imzaya ilişkin bazı temel tanımlar mevcuttur. Bunların belli başlıları aşağıdaki verilmektedir:

Elektronik imza: diğer elektronik verilerle bağlantılı olan ve bu verilerin doğruluğunu onaylayan başka bir elektronik veridir.

Geliştirilmiş elektronik imza: Aşağıdaki niteliklere uyan elektronik imzadır:
a) imza sahibine ait olması;
b) imza sahibini tanımlaması;
c) imza sahibinin mutlak denetimi altında olacak şekilde tasarlanması;
d) sonradan ortaya çıkabilecek değişiklikleri ortaya çıkarabilecek şekilde kendisine ekli verilere bağlı olması.

İmza sahibi: Kendi adına veya temsil ettiği kuruluş, gerçek ve tüzel kişiler adına imza atma yetkisine sahip tüm kişilerdir.

İmza ile bağlantılı veriler: İmza sahibi tarafından elektronik imza yaratılması amacıyla kullanılan kodlar ya da özel şifreli anahtarlar gibi eşsiz verilerdir.

İmzanın oluşturulması tertibatı: İmzanın oluşturulması ile bağlantılı verileri uygulamaya sokmak için tasarlanmış yazılım ya da fiziki tertibattır.

Güvenli imza oluşturulması tertibatı: Aşağıdaki öngörülen koşulları yerine getiren imza tertibatıdır. Bu şartlar iki başlıkta toplanmaktadır. Bunlar:

1. Elektronik imzanın oluşturulmasının güvenlik hükümleri teknik vasıtalar ve uygulanan süreçler bakımından en azından:

a) elektronik imzanın oluşturulmasına ilişkin verilerin yalnızca bir defaya mahsus olmak üzere belirmesini ve gizliliklerinin sağlanmasını;

b) elektronik imzanın oluşturulmasına ilişkin verilerin tümdengelim yöntemiyle bulunamayacağının yeterli güvencesinin verilmesini ve imzanın her türlü sahteciliğe karşı mevcut tüm teknik vasıtalarla korunmasını;

c) elektronik imzanın oluşturulmasına ilişkin verilerin başkalarınca kullanılmasının imzacı tarafından güvenilir şekilde önlenebilmesini;

garanti etmesi gerekmektedir.

2. Elektronik imzanın oluşturulmasının güvenlik hükümleri imzalanacak verileri değiştirmemeli ve bu verilerin imzalama sürecinden önce imzacıya sunulmasını engellememelidir.

İmzanın onaylanması ile ilgili veriler: Elektronik imzayı onaylamak için kullanılan kamuya açık şifreli anahtarlardır.

İmzanın onaylanması tertibatı: İmzanın onaylanması ile ilgili verileri uygulamaya sokmak için tasarlanmış yazılım ya da fiziki tertibattır.

Sertifika: imzanın onaylanmasına ilişkin verileri bir kişiye bağlayan ve bu kişinin kimliğini doğrulayan elektronik bir kimlik belgesidir.

Nitelikli sertifika: 1999/93 Sayılı Elektronik İmzalar İçin Topluluk Düzenlemesi Ãœzerine Avurupa Parlamentosu ve Konsey Yönergesi’nin Ek II’sinde öngörülen koşulları yerine getiren bir onay kurumu tarafından verilen ve Ek I’deki koşulları yerine getiren kimlik belgesidir.

Ek II’de belirtilen nitelikli sertifika hizmeti veren onay hizmeti sağlayıcılarına ilişkin koşullar aşağıda sunulmaktadır:

Onay hizmeti sağlayıcıları:

a) onay hizmetleri sağlayabilmek için yeterince güvenilir olduklarını ispatlamak;

b) hızlı ve güvenilir rehberlik hizmeti, ivedi ve güvenilir iptal hizmetinin işleyişini sağlamak;

c) sertifikanın yayınlanma ve iptal tarihinin ve saatinin kesin olarak belirlenebilmesini gözetmek;

d) nitelikli sertifikanın verilmiş olduğu kişinin kimliği veya icabında özgün niteliklerini iç hukuka uygun araçlarla doğrulamak;

e) spesifik bilgiyi, hizmet sağlamak için gerekli nitelikleri ve deneyimi ve özellikle işletme seviyesinde uzmanlığı, elektronik imzaların tekniğine özgü bilgileri ve ilgili güvenlik prosedüründe iyi deneyimi haiz personel kullanmak, ayrıca, mevcut kurallara uygun idari ve işletmeye özgü usul ve yöntemleri uygulamak;

f) sonradan yapılacak değişikliklere karşı korunan ve yerine getirdikleri işlevlerin teknik ve şifresel güvenliğini sağlayan güvenli teçhizat ve sistem kullanmak;

g) sertifika sahteciliğine karşı önlemler almak ve imzanın oluşturulmasına dair verileri çoğaltma sürecinde söz konusu verilerin güvenliğini sağlamak;

h) bu yönergede öngörülen şartlara uygun olarak işlemesi için özellikle zarar sorumluluğunu karşılayabilecek -mesela bir sigorta sözleşmesi akdetmek yoluyla - yeterli mali kaynağa sahip olmak;

i) geçerli olduğu süre boyunca bir nitelikli sertifikaya ait tüm gerekli bilgileri ve özellikle de yargı önünde delil teşkil edecek olanları kaydetmek. Bu kayıtlar elektronik ortamda yapılabilmektedir;

j) onay hizmeti sağlayıcısının kendisine anahtar yönetimi hizmeti verdiği kişinin imzasının oluşturulmasına ait bilgileri depolamamak ve kopyalamamak;

k) elektronik imzasını nitelikli bir sertifika ile desteklemek isteyen kişilerle bir sözleşme yapmadan önce güvenilir bir iletişim aracıyla sertifikaların kullanımının şekil ve şartlarını; kullanımlarına ilişkin sınırlar, iradi doğrulama düzeni ve şikayet ve anlaşmazlıkların çözüm usulleri dahil olmak üzere bildirmek. Elektronik ortamda gönderilebilen bu bilgi yazılı ve kolayca anlaşılabilir dile sahip olmalıdır. Bu bilginin gerekli öğelerini sertifika üzerinde hak sahibi olan üçüncü kişilerin isteği üzerine vermek;

l) sertifikaları doğrulanabilecek şekilde saklamak için güvenilir sistemler kullanmak -aşağıda belirtilen şekilde-;

- yalnızca yetkili kişiler verileri girebilir ve değiştirebilir,
- bilgi özgünlüğü açısından denetlenebilmeli,
- sertifika sahibinin izni olmadıkça verilerin araştırmalar için kamuya açıklanamaması,
- bu güvenlik şartlarını tehlikeye atan her türlü teknik değişikliğin operatörün bilgisi dahilinde olması, zorundadır.

Ek I’de nitelikli sertifikalara ilişkin belirtilen koşullar aşağıda sunulmaktadır:

Her nitelikli sertifika aşağıdaki hususları içermelidir:

a) sertifikanın “nitelikli sertifikaâ€� olarak verildiğine dair bir kayıt;

b) onay hizmeti sağlayıcısının kimliğini ve menşeini tespit;

c) imzacının ismi veya rumuzu;

d) icabında, sertifakanın tahsis edildiği kullanıma uygun olarak imzacıya özgü bir niteliği içerme imkanı;

e) imzacının kontrolü altındaki imzanın oluşturulmasına dair verilere uygun imzanın onaylanmasına ilişkin veriler;

f) sertifika geçerlilik süresinin başlangıcı ve sona ermesinin belirlenmesi;

g) sertifikanın kimlik kodu;

h) sertifikayı veren onay hizmeti sağlayıcısının geliştirilmiş elektronik imzası;

i) sertifikanın kullanımına ilişkin sınırlar;

j) sertifikanın kullanılabilir olduğu işlemlerin değerine ilişkin sınırlamalardır.

Onay kurumu: Sertifika veren ve elektronik imzalara ilişkin diğer hizmetleri sağlayan gerçek veya tüzel kişidir.

Elektronik imzanın ürünleri: Elektronik imza hizmetlerinin sağlanmasına ya da imzanın oluşturulması veya onayı için kullanılmasına yönelik tüm yazılım ya da fiziki ürünler veya bu ürünlerin ayrı parçalarıdır.

İradi doğrulama: Onay hizmetlerinin sağlanmasına ilişkin hak ve borçları gösteren ve ilgili onay kurumunun isteği üzerine, bu hak ve borçları tespit etmekle yükümlü özel veya kamusal bir kuruluş tarafından verilen izindir.

3.Elektronik İmzanın Uygulama Alanı ve Hukuki Sonuçları

Elektronik imza yönergesi ile elektronik imzanın kullanımının kolaylaştırılması ve hukuken tanınmasına yardımcı olmak amaçlanmıştır. Ayrıca pazarda rekabetin tesisi açısından elektronik imza sahiplerine ve sertifikasyon mercilerine hukuki bir çerçeve çizilmeye çalışılmaktadır. Öte yandan bu yönerge ile ulusal hukuklardaki sözleşme akdetmeye ya da sözleşmelerin uygulanmasına ilişkin mevcut düzenlemelere yönelik bir düzenleme sözkonusu değildir. Ayrıca ulusal hukuklar ve Topluluk Hukuku’ndaki belge kullanımına ilişkin düzenlemelere ilişkin husular da bu yönerge kapsamı dışında tulmaktadır. Öte yandan ulusal makamlar elektronik imzanın kamu sektöründe kullanımı sırasında ek güvenceler veya ek tedbirler isteyebilirler.

Avrupa Birliği üye ülkeleri kendi mevzuatlarını 1999/93 Sayılı Parlamento ve Konsey Direktifine göre düzenlemektedirler. Bu bağlamda sertifikasyon hizmeti sunan diğer üye ülke teşebbüslerinin faaliyetleri o ilgili ülkede hiçbir teknik engel ile karşılaşmayacaktır.

Rekabet Hukuku anlamında Direktif’in getirdiği en büyük özellik, elektronik imza ürünlerinin pazarda serbest dolaşımını önlemeye yönelik hiçbir tedbirin alınamayacağı ve bu rekabetçi serbest dolaşımın sağlanmasından üye devletlerin sorumlu tutulmasıdır.

Avrupa Birliği çerçevesinde, elektronik imzanın daha kolay kullanılması ile ilgili yasal çerçeve oluşturmayı amaçlayan mezkur yönergenin, elektronik imzanın hukuki sonuçlarını düzenleyen 5. maddesine göre, Ãœye Devletler, elle atılmış yazılı imzaların, yazılı verilerin ihtiyaçlarına cevap verdikleri ölçüde elektronik imzaların da elektronik verilerin ihtiyaçlarına cevap vermesini ve bu çerçevede elektronik imzaların hukuki açıdan kanıt olarak kabul edilmesini sağlamakla yükümlüdürler.

Ayrıca bu madde uyarınca, imzanın, elektronik şekilde mevcut olması veya nitelikli bir sertifikaya veya sertifika hizmeti sağlayıcısı tarafından verilen bir nitelikli sertifikaya dayanmaması yahut imzanın doğumuna ilişkin güvenli teçhizat tarafından oluşturulmaması gerekçelerinden birisi ile elektronik imzanın hukuki geçerliliğinin ve hukuki açıdan kanıt olarak kabul edilebilmesinin reddedilmemesi de mümkün olmalıdır.

3.1. Sertifika Hizmeti Sağlayıcısının Sorumlulukları

Yönergenin sorumluluklar başlıklı 6. maddesinde ise sertifika hizmeti sağlayıcılarının sorumluluklarının söz konusu olduğu haller açıkça düzenlenmiştir. Maddeye göre, nitelikli olarak tanımlanan bir sertifikayı kamu yararına veren veya böyle bir sertifikayı kamuya garanti eden sertifika hizmeti sağlayıcısının, sertifikaya haklı olarak güvenilmesinden ve sertifikanın iptalinin tescil edilmemiş olmasından tüm gerçek ve tüzel kişilerin uğrayacakları zararlardan sorumlu kılınmalıdır. Sertifika hizmeti sağlayıcısı, ancak zararın meydana gelmesinde hiçbir ihmalinin bulunmadığını kanıtlayarak sorumluluktan kurtulabilecektir. Hukuken korunan sertifikaya güvenin çerçevesi de maddede açıkça belirtilmiş ve öncelikle sertifika için öngörülen tüm verilerin mevcudiyeti ve tüm bilgilerin teslim edildiği tarihteki doğruluğu bu çerçevede değerlendirilmiştir. Bununla beraber, imza sahibinin, imzanın oluşumu için gerekli verileri elinde bulundurmasının teminatı ile sertifika hizmeti sağlayıcısının, imzanın doğrulanması ve oluşumuna ilişkin verileri üretebilmesi halinde söz konusu verilerin tamamlayıcı olarak kullanılabilmesinin garantisi de bu çerçevede düzenlenmiştir.

Söz konusu maddede, sertifika hizmeti sağlayıcısı tarafından, nitelikli sertifikanın kullanımına ilişkin belli sınırlar ile sertifikanın kullanılabileceği ticari işlemlerdeki sınır değerin, üçüncü şahıslar tarafından ayırd edilebilir oldukları ölçüde, nitelikli sertifikada gösterilmesinin sağlanması gerektiği de ifade edilmiştir. Bu itibarla, sertifika hizmeti sağlayıcısı, kullanım için belirlenen söz konusu sınırı aşan nitelikli sertifikanın usulsüz kullanımından ve maksimum sınır değerin aşılmasından doğan zararlardan sorumlu olmayacaktır.

3.2. Uluslararası Boyut

Avrupa Birliği’ne üye olmayan bir ülkede bulunan bir sertifika hizmeti sağlayıcısı tarafından kamu yararına verilen nitelikli sertifikaların, Birlikte bulunan bir sertifika hizmeti sağlayıcısı tarafından verilmiş gibi hukuki etkiyi haiz olabilmesi, Yönergenin 7. Maddesinde ifade edilen şartlardan herhangi birisi kapsamında olduğu ölçüde mümkün kabul edilmektedir. Söz konusu yabancı sertifika hizmeti sağlayıcısı, bu yönergede belirtilen şartları yerine getirir ve bir üye Devlette bulunan (iradi doğrulama) gönüllü akreditasyon rejimi çerçevesinde doğrulanırsa veya bu yönergenin şartlarını yerine getiren bir Topluluk sertifika hizmeti sağlayıcısı sertifikayı garanti ederse yahut söz konusu yabancı sertifika hizmeti sağlayıcısı Ãœye Devletler ile diğer Devletler veya Uluslararası Örgütler arasındaki iki veya çok taraflı anlaşmaların uygulanması neticesinde tanınırsa, hukuki açıdan Birlikte bulunan bir sertifika hizmeti sağlayıcısı gibi addedilecektir. Ãœye Devletler bu hususta gerekeni yapmakla mükelleftirler.

Söz konusu 7. Maddede, diğer Devletler ile olan uluslararası sertifika hizmetlerini ve diğer Devletlerde çıkan geliştirilmiş elektronik imzaların hukuken tanınmasını kolaylaştırmak amacıyla Komisyon’un, gerektiği takdirde, sertifikasyon hizmetlerine uygulanacak kurallar ve uluslararası anlaşmaların ortaya konulmasını hedefleyen tasarılar yapabileceği de ifade edilmiştir.

3.3. Verilerin Korunması

Ãœye Devletler, Yönergenin 8. Maddesi gereğince, sertifika hizmeti sağlayıcısının ve akreditasyondan veya kontrolden sorumlu ulusal kurumların, 24 Ekim 1995 tarihli “ Kişisel Verilerin İşlenmesi ve Bu Tür Verinin Serbest Dolaşımıylı İlgili Fertlerin Korunmasına İlişkin Avrupa Parlementosu ve Konsey Yönergesiâ€� nde öngörülen şartların yerine getirilmesini sağlamakla yükümlüdürler.

Söz konusu maddede ayrıca, kamu yararına sertifika veren sertifika hizmeti sağlayıcısının, ilgili şahsın doğrudan veya zimni muvafakati olmadıkça ve sertifikanın verilmesi ve muhafaza edilmesi için gerekmedikçe kişisel verilerin elde edememesinin sağlanması gerektiği ifade edilmektedir. Bu çerçevede, ilgili şahsın açık muvafakati olmaksızın veriler başka amaçlarla elde edilemez ve işlenemez. Ayrıca bu madde kapsamında, milli düzenlemelerden ödün vermeksizin, sertifika hizmeti sağlayıcısının sertifikada imzalayanın ismi yerine rumuz belirleyebilmesinin mümkün olması gerektiği ifade edilmektedir.