TÜRKİYE İÇİN DTÖ ve AB ile UYUMLU DEVLET YARDIMLARI (Teşvik) SİSTEMİ ÖNERİSİ

2. Devlet Yardımlarının Biçimleri

Avrupa Birliği'nde ve diğer sanayileşmiş ülkelerde, devlet yardımlarının yukarıdaki paragraflarda açıklanan gerekçelere dayalı olarak görüldüğü sosyo-ekonomik ortamlarda devlet yardım biçimleri büyük ölçüde rekabet unsuruna dayalı olarak şekillenmektedir. Verimliliği düşen, maliyetlerin arttığı, dolayısıyla da rekabet gücünü kaybeden sanayilere dönük devlet yardımları bu bağlamda rekabet gücünün yeniden kazandırılması yönünde biçimlenmektedir. O bakımdan öncelikle rekabet biçimlerine göre yardım alan teşebbüslerin sınıflandırılması gerekmektedir.

2.1. Devlet Yardım Biçimlerini Şekillendiren Rekabet Ortamları

Devlet yardım biçimlerini şekillendiren rekabet ortamları iki ana başlıkta incelenebilir.

Birinci başlık ulusal rekabet ortamları, ikinci başlık ise Birlik rekabet ortamlarıdır. Ayrıca bu iki tip rekabet ortamını uluslararası rekabet ortamı bağlamında düşÃ¼nmek gerekmektedir.

2.1.1. Ulusal Pazarda Ortaya Çıkan Rekabet Ortamları

Ulusal ortamlarda Devleti yardım yapmaya zorlayan üç tip rekabet ortamı gözlenmektedir:

- Birinci tip rekabet ortamı, iktisadi kamu işletmelerinin özel kesim işletmeleri veya çok uluslu şirketlerin o ülkedeki kuruluşlarıyla rekabete girdiği durumdur. Bunun en açık örnekleri Almanya'da alüminyum, Fransa ve İtalya'da gübre sanyileridir.

- İkinci tip rekabet ortamı, Birlik ülkesi işletmelere ait teşebbüslerin dış ülkelerde yaptıkları üretimin, Birliğe ithalat yoluyla geri dönüşÃ¼ sonucu ortaya çıkan rekabet ortamıdır. Bu konuda İtalyan ve Fransız mikro-elektronik sanayileri örnek teşkil edebilir.

- Üçüncü tip rekabet ortamı, özel ve kamu teşebbüslerinin yaptığı üretimin Birlik dışı yabancı işletmelerin rekabetiyle karşı karşıya kaldığı durumdur. Bu üçüncü tip için en güzel örnek İngiltere'nin mikro-enformatik ve alüminyum sanayileridir.

2.1.2. Birlik Pazarında Ortaya Çıkan Rekabet Ortamları

Birlik pazarında ortaya çıkan rekabet ve bunun sonucu devlet yardımlarını zorunlu kılan üç tip rekabet ortamı gözlenmektedir.

- Birinci tip rekabet ortamı, bazı kamu ve özel teşebbüslerin eşitsizlik yaratacak biçimde devlet yardımları görerek Birlik pazarında rekabeti bozucu teşebbüsler konumuna getirilmeleridir.

- İkinci tip rekabet ortamı, kamu işletmelerinin, Birlik dışı kamu ve özel teşebbüsler ile Birlik iç pazarında rekabete girmelerdir.

- Üçüncü tip rekabet ortamı, bir Birlik ülkesinde yer alan kamu, özel veya Birlik dışı sermayeli teşebbüslerin bu ülke dışında diğer işletmelerle rekabete girmeleridir.

Yukarıda belirtilen rekabet ortamları iki tip yardımı beraberinde getirmektedir. Bu anlamdaki devlet yardım biçimleri rekabetin doğduğu durumdan önce veya sonra yapılan yadımlara ilişkindir.

2.1.2.1. Rekabet Öncesi Yardımlar

Belirli bir üründe ve belirli bir coğrafi pazarda teşebbüslerin rekabete girme olasılığının belirmesi durumunda bu çatışmanın ortaya çıkmasından önce devreye giren yardım çeşitleri rekabet öncesi yardımlardır. Bunların başında işletmelere yapılan sermaye aktarımları gelmektedir.

Sermaye aktarımları devlet sermayesinin doğrudan işletme sermayesine katılımı şeklinde gerçekleşirken bazı durumlarda faizsiz verilen krediler ve/veya doğrudan yapılan ve dönüşÃ¼ olmayan krediler tarzında ortaya çıkmaktadır. Öte yandan çok düşÃ¼k faizli krediler veya uluslararası para piyasasına müracaat edildiği durumlarda devlet garantilerinden yararlandırılma gibi kolaylıklar yine bu biçim içerisine giren yardımlardır.

Ayrıca önceden verilmiş kredilerin ve/veya faizlerinin işletmelerin rahatlatılması açısından silinmesi yaygın uygulamalar arasındadır.

İkinci yardım biçimi teknolojik kalkınmışlık farklılığının giderilmesi için AR-GE faaliyetlerinin işletmelerde devlet fonlarınca karşılanmasıdır.

Üçüncü biçim istihdama dönük yardımlardır. Burada esas, rekabet gücünün yeniden kazandırılması veya sürekliliğinin sağlanması için yapılan sabit sermayeye bağlı yatırımlarının etkili hale getirilmesinde hizmet-içi eğitim, formasyon vb. giderlerin devletçe karşılanmasıdır.

Dördüncü biçimde, bazı hammadde ithalatında veya üretim faktörlerinde (enerji, taşıma vb.) gümrük vergi veya vergi indirimleri veya muafiyetlerin tanınması sözkonusudur.

Beşinci şekilde ise; emlak vergilerinde indirimler tanınması, yeni işletme kuruluşunda veya işletmelerin yeniden hukuki düzenlenişlerinde tanınan vergi kolaylıkları gösterilebilir.

Altıncı yardım tarzında ise sanayinin yeniden yapılanması üzerine sunulan tüm finans, vergi ve bilgi katkıları düşÃ¼nülebilir.

2.1.2.2. Rekabet Sonrası Yardımlar

Rekabet ortamının doğmasının ardından ortaya çıkan sorunlara, Devlet kuruluşlarının müdahaleleri rekabetten düşen işletmeleri canlandırmak amacıyla beş yönde şekillenmektedir.

Birinci model, kamu ihtiyaçlarının verilen siparişler şeklinde karşılanmasıdır. Çoğu kez bu siparişler gereksinilenden fazla kamu alımı şeklindedir.

İkinci model ulusal standartlar ve normlar koyarak sorunlu işletmelere yapay bir rekabet gücü kazandırılması üzerinde yoğunlaşmaktadır.

Üçüncü modelde ulusal pazarda yerli malı kullanan tüketicilere kredi sağlanması, promosyon kampanyalarının düzenlenmesi görülmektedir.

Dördüncü yardım türü dış pazarlara açılmayla ilgilidir. Burada dış pazarda tanıtım faaliyetleri Devletçe karşılanmakta, ihracatçılara bürokrasinin hafifletilmesiyle rahatlık kazandırılmakta, hatta döviz gelirlerinin ülkeye dönüşÃ¼nde büyük esneklik imkanları gösterilmektedir.

Beşinci model, vergi iadesi veya sosyal sigorta vb. pirimlerin ödenmesinin ileri tarihlere ertelenmesi rekabet sonrası Devlet yardımları olarak gösterilebilir.